از آتش «دروغ» تا گلستان «صداقت»

پایگاه رهنما :

بخشی از تمدن و پیشرفت هر جامعه با سبک زندگی و فرهنگ آن جامعه سنجیده شده و قضاوت می‌شود. در این میان، «صداقت و راستگویی» یکی از مهمترین شئون سبک زندگی اجتماعی افراد محسوب شده و مورد توجه قرار می‌گیرد. بر همین اساس است که رهبر معظم انقلاب در طرح مسائل و چالش‌های مهم در حوزه سبک زندگی، در دیداری که در سال 91 با دانشجویان خراسان شمالی داشتند، به این موضوع پرداخته و این سوال اساسی را مطرح کردند؛ «آیا در معاشرت‌های روزانه همیشه به هم راست می‌گوییم؟ دروغ چقدر در جامعه رواج دارد؟» دروغ‌گویی اگرچه پدیده‌ای فراگیر در سراسر جهان است اما در جامعه ما – به هر میزان که هست؛ کم یا زیاد - ریشه‌ای تاریخی دارد. یکی از ریشه‌های مهم در دروغ‌گویی، موضوع تظاهر و ظاهرسازی افراد است؛ پدیده‌ای که از دوران سلطان محمود غزنوی به شکل گسترده‌ای در جامعه رواج یافت و به دلیل فساد حکومت و تفاوت اقتصادی بین اقشار مردم، ظاهرسازی به یکی از روش‌های کاربردی بدل شد. در همین جریان هم، افراد به شکلی ناخودآگاه در عمل و فکر گاه دچار دوگانگی شده و به دروغ‌گویی درباره خود و اطراف خود می‌پردازند. این جریان البته در برهه‌های تاریخی بعدی هم ادامه داشته و در حکومت‌های دیکتاتوری و دربارهای فاسد نظیر قاجاریه و پهلوی با شدت بیشتری فراگیر شده و باعث رسوخ این عادت به رگه‌هایی از جامعه شده است؛ شواهد مختلف از تملق‌ها و مفاسد درباریان در این دوره، گواهی خوبی بر این مدعاست. دکتر علی انتظاری، جامعه‌شناس و عضو هیات علمی دانشگاه علامه طباطبایی تظاهر و بدل‌گرایی را از ریشه‌های مهم گسترش دروغ در جامعه می‌داند و می‌گوید: «این بیماری یکی از منابع مهم گرایش به دروغ محسوب می‌شود؛ «یعنی ما بدل را به اصل ترجیح می‌دهیم و البته وقتی بدل در جامعه رواج یافت در همه عرصه‌ها رسوخ پیدا می‌کند. برای مثال در بحث آکادمیک، همین که افراد تنها به دنبال مدرک هستند و حتی حاضرند مدرک جعلی درست کنند یا مدرک بخرند، مدرک به منبع منزلت اجتماعی تبدیل می‌شود و جامعه نیز به همین ظاهر اکتفا می‌کند. »
این جامعه‌شناس البته برای مقابله با این عادت زشت راهکار هم ارائه می‌دهد و می‌گوید: «تقویت روحیه اصیل دینی، موجب کاهش دروغ در جامعه می‌شود. یکی از ویژگی‌های شخص کذاب این است که خبری را بدون وارسی نقل می‌کند، ما آیه قرآن کریم نیز در این زمینه داریم که باید صحت اخبار تأیید شود اما متأسفانه این فرهنگ غلط در جامعه ما رواج زیادی دارد که به ضعف آموزش‌های دینی و توجیهات بیهوده برمی‌گردد.»
فتنه‌گری با دروغ‌گویی!
آفت دروغ تنها برای مردم عادی نیست و هرکسی با هر مقام و جایگاهی می‌تواند با توجیهی به دروغ‌گویی بپردازد. بارها گفته شده که دروغی که مصلحت داشته باشد، بهتر از راستی است که فتنه به پا کند اما واقعیت این است که بسیاری از کسانی که می‌خواهند با دروغ از فتنه‌ای جلوگیری کنند، در واقع خود به دنبال ایجاد فتنه بزرگتری هستند. چه در بعد سیاسی و چه در بعد اجتماعی، هستند افرادی که با توجیه رفتار خود به راحتی دروغ می‌گویند، تا جایگاهی را تصاحب کنند و یا رقیبی را از میدان به در کنند. «پیمان صدر» جامعه‌شناس، در این خصوص معتقد است: «برخی افراد شایستگی‌های لازم را برای رسیدن به مقامی خاص ندارند. در عین حال آن جایگاه را می‌خواهند و آنچه خوب از پس آن برمی‌آیند، دروغ گفتن و از میدان به در کردن رقیب است. پس دروغ می‌گویند و آنچه می‌خواهند به دست می‌آورند.» البته نکته مثبتی که در جامعه ایرانی دیده می‌شود و می‌تواند یک ابزار کاربردی برای از میان بردن روحیه دروغگویی باشد، «زشتی دروغ در نظر مردم» – با وجود همه پیچیدگی‌های رفتاری که عده‌ای خاص دارند - است و این خود زمینه را برای ظاهرسازان نامساعدتر می‌کند.
خانواده؛ سنگر اول آموزش
ریشه بسیاری از دورویی‌ها و دروغ‌گویی‌ها را باید در نحوه تربیت و آموزش فرد جستجو کرد. آموزش‌های خانوادگی در این زمینه نقش بسزایی دارد و این در حالی است که خانواده‌ها گاهی حتی بدون اینکه خود بخواهند، به فرزندانشان دروغگویی را آموزش می‌دهند و موجب می‌شوند تا شخصیت‌های غیرخلاق و دوگانه شکل بگیرد. وقتی دروغگویی در جامعه‌ای رواج می‌یابد، نوآوری، شکوفایی، خلاقیت، بروز استعدادها و تعامل صحیح با دیگران و اعضای خانواده به مخاطره می‌افتد. این مشکل وقتی دو چندان می‌شود که مسئولان آن جامعه هم صداقت و راستی در دستور کار خود با جامعه قرار ندهند. جامعه از مسئولان تاثر می‌پذیرد و مسئولین هم از بطن همین جامعه به قدرت می‌رسند. اگر در جامعه‌ای مسئولان به راحتی دروغ بگویند، فضا را برای دروغ‌گویی سایر آحاد جامعه هم فراهم می‌کنند. البته این واقعیت امیدوارکننده هم وجود دارد که صبغه و سابقه دینی جامعه ایرانی محدود به امروز و دیروز نیست و دینداری مردم ایران و تقید آنها به حلال و حرام سابقه‌ای طولانی دارد و این، یک فرصت طلایی فرهنگی است تا با بهره‌گیری دقیق و هنرمندانه از آموزه‌های دینی که در جای جای آنها بر اهمیت صداقت و زشتی دروغ تاکید شده، از کودکی و نوجوانی روحیه صداقت و روراستی را با بچه‌ها تمرین کنند.